Górnośląsko-Zagłębiowska Metropolia (GZM) powołana została ustawą o związku metropolitalnym w woj. śląskim i formalnie rozpoczęła działalność 1 stycznia 2018 r. Terytorialnie składa się z 41 gmin członkowskich, a instytucjonalnie ma status związku metropolitalnego. Od 2022 r. posiada swój dokument strategiczny sporządzony już według obecnie obowiązujących przepisów. To przykład ciekawy z dwóch powodów: pierwszy – to jedyna w kraju strategia dla związku metropolitalnego, drugi – to struktura przestrzenna i administracyjna GZM, pomiędzy poziomem lokalnym a regionalnym, złożona z gmin wysoce zróżnicowanych pod względem przestrzenno-funkcjonalnym i społeczno-gospodarczym.
Strategia Rozwoju GZM na lata 2022–2027, z perspektywą do 2035 r. (zwana Strategią Rozwoju GZM) jest opracowaniem pionierskim, głównie z powodu braku analogicznych przykładów dla tak złożonych i dużych powierzchniowo obszarów. Dodatkowym wyzwaniem było sporządzenie modelu struktury funkcjonalno-przestrzennej GZM oraz wypracowanie mechanizmów wiążących tradycyjne ustalenia strategiczne z nowymi wymogami.
W ramach ustaleń strategicznych określono m.in. 5 priorytetów rozwojowych, czyli główne obszary aktywności GZM do 2035 roku. Są to: adaptacja do zmian klimatu i odporność; mobilność i dostępność; przestrzeń i spójność społeczna; metropolitalność i innowacyjność; współpraca i otwartość. Dalej zidentyfikowany został sposób ich osiągania – nie tylko poprzez cele, kierunki działań, ale i przez kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej. Oznacza to – w miarę możliwości – odzwierciedlanie w formie graficznej i tekstowej przyjętych ustaleń strategicznych, które mają odniesienie do przestrzeni. Dotyczy to zarówno decyzji związanych np. z tworzeniem systemów przyrodniczych, utrzymaniem terenów zainwestowanych lub wyznaczaniem nowych terenów inwestycyjnych, jak i lansowania bardziej ogólnej, kierunkowej idei związanej z rozwojem lub ładem przestrzennym, jak np. miasto 15-minutowe, dostępne, zielone, zwarte, odstąpienie od struktur mono-funkcyjnych czy hamowanie rozlewania się zabudowy.
W praktyce, w komponencie planistycznym przyjęto, że polityka przestrzenna w Strategii Rozwoju GZM wyraża się w formie graficznej (jako model struktury funkcjonalno-przestrzennej GZM) i tekstowej (jako ustalenia i rekomendacje w zakresie kształtowania i prowadzenia polityki przestrzennej).
Polityka przestrzenna i model struktury funkcjonalno-przestrzennej
Polityka przestrzenna GZM, określona w Strategii Rozwoju GZM, wprost nawiązuje do priorytetów strategicznych (poza jednym, o charakterze instytucjonalnym), ale też uwzględnia inne aspekty, jak ustalenia lokalnych i regionalnych dokumentów planistycznych, wnioski z prac składowych związanych z opracowaniem Strategii Rozwoju GZM, jak również wnioski i dane z innych analiz.
Z uwagi na duży obszar GZM i jej policentryczny charakter, konieczna była selekcja informacji, jakie mogą i powinny tworzyć ustalenia w zakresie kreowania i powadzenia polityki przestrzennej (ale także ustalenia strategiczne). Dlatego dla ich formułowania przyjęto 4 kryteria funkcjonalne, przestrzenne, czasowe i kompetencyjne.
Forma modelu struktury funkcjonalno-przestrzennej jak dotąd nie została ustawowo określona. Niemniej jednak dla modelu GZM wprowadzone zostały (niejako intuicyjnie) pewne nawiązania do podstawowych elementów ujmowanych w studiach. Dla ich usystematyzowania przyjęto, że model ten składa się z dwóch warstw: informacyjnej (bazowej) i prospektywnej (perspektywicznej).
Treści te pokazane są w formie symboli, bez określania konkretnych granic czy precyzyjnych lokalizacji, zgodnie z rozumieniem słowa „model”. Tak więc ma on charakter uproszczony i schematyczny, co wynika ze skali rysunku adekwatnej do obszaru oraz z ograniczonej możliwości wskazywania lokalizacji poszczególnych inwestycji. Dodatkowo wzięto pod uwagę fakt, że model struktury funkcjonalno--przestrzennej GZM jest częścią tzw. strategii rozwoju ponadlokalnego, a ustawowo strategia gminy powinna być z nią spójna. Dlatego zarówno Strategia Rozwoju GZM, jak i jej model są na tyle elastyczne, by zbędnie nie blokować procesów rozwojowych i inwestycyjnych w gminach.
Podsumowując, model struktury funkcjonalno-przestrzennej GZM można uznać za obraz jej strategii rozwoju. Jest bowiem graficznym przełożeniem ustaleń strategicznych na wymiar przestrzenny, lecz o uproszczonej formie oraz w tych aspektach, które da się „pokazać i zlokalizować” w przestrzeni gmin członkowskich, na tle istniejącego stanu zagospodarowania. Są to obszary, procesy i pożądane przeobrażenia w przestrzeni (pożądane kierunki rozwoju), stanowiące potencjał rozwojowy albo wymagające wzmocnienia. Wszystkie jednak są istotne dla osiągnięcia docelowej wizji GZM.
*zastępca dyrektora Departamentu Strategii i Polityki Przestrzennej Górnośląsko-Zagłębiowskiej Metropolii
