W kilku gminach w Polsce radni gminy zdobyli mandat w wyborach parlamentarnych do Sejmu i Senatu. W takim wypadku zgodnie z art. 383 § 1 ust. 5 kodeksu wyborczego w związku z art. 25b ustawy o samorządzie gminnym radny, który zechce objąć mandat posła lub senatora będzie musiał zrezygnować z pełnienia funkcji radnego. Wynika to z określonej w ustawie o samorządzie gminnym zasady incompatibilitas, co w tym wypadku oznacza niepołączalność mandatu radnego z mandatem posła lub senatora. Co ciekawe, zgodnie z art. 42 ust. 3 ustawy o wykonywaniu mandatu posła lub senatora posłowie i senatorowie nie mogą pobierać jednocześnie diety parlamentarnej i diety z tytułu wykonywania funkcji radnego. Wedle tego przepisu muszą oni wybrać dietę, którą będą pobierali. Biorąc pod uwagę wspomnianą wcześniej zasadę incompatibilitas, zasadność istnienia tego przepisu budzi wielkie wątpliwości.
Radny musi się zrzec mandatu
W przypadku wyboru radnego na posła nie następuje automatyczna utrata mandatu w dniu wyboru na posła. Radny ma bowiem prawo do podjęcia decyzji o rezygnacji z mandatu radnego na rzecz mandatu w parlamencie. Wygaśnięcie mandatu posła pełniącego w dniu wyborów funkcję radnego następuje, jeżeli nie złoży on marszałkowi Sejmu (Senatu), w terminie 14 dni od dnia ogłoszenia przez Państwową Komisję Wyborczą w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej wyników wyborów do Sejmu (Senatu), oświadczenia o złożeniu rezygnacji z zajmowanego stanowiska lub pełnionej funkcji. Radny może więc pozostać przy swoim mandacie, nie obejmując funkcji posła lub senatora.
Moment wygaśnięcia mandatu
W przypadku złożenia oświadczenia wygaśnięcie mandatu w drodze uchwały stwierdza rada gminy, w terminie miesiąca od dnia wystąpienia przyczyny wygaśnięcia mandatu. Literatura nie wypowiada się natomiast na temat tego, jaki moment uznać w tym wypadku za przyczynę wygaśnięcia mandatu. Za moment ten można by uznać dzień oficjalnego ogłoszenia przez Państwową Komisję Wyborczą w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej wyników wyborów lub dzień, w którym radny złoży wspomniane wyżej oświadczenie. Skłaniałbym się jednak do tego pierwszego. Tak jest bowiem w odwrotnym przypadku, gdy to poseł zostanie wybrany na radnego.
Wybory uzupełniające
W przypadku wygaśnięcia mandatu radnego w związku z objęciem przez niego funkcji posła lub senatora w mieście na prawach powiatu sprawa wygląda bardzo prosto. W takim wypadku na jego miejsce wchodzi kolejna osoba z tej samej listy, która zdobyła kolejno najwięcej głosów.
Inaczej jest w pozostałych gminach. W nich należy przeprowadzić wybory uzupełniające w terminie 3 miesięcy od daty stwierdzenia wygaśnięcia mandatu, chyba że uchwała rady albo postanowienie komisarza wyborczego o wygaśnięciu mandatu radnego zostały zaskarżone do sądu administracyjnego. W takim wypadku postępowania związanego z wyborami uzupełniającymi nie wszczyna się do czasu uprawomocnienia się wyroku sądu administracyjnego oddalającego skargę (jeżeli w wyniku wyroku sądu administracyjnego zachodzi konieczność przeprowadzenia wyborów uzupełniających, zarządza się je i przeprowadza w ciągu 3 miesięcy od dnia uprawomocnienia się wyroku). Jeśli chodzi o sposób przeprowadzenia wyborów uzupełniających, to mają do nich zastosowanie odpowiednie przepisy dotyczące wyborów do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego jak i przepisy szczególne dotyczące wyborów do rad gmin.
Należy pamiętać, że w przypadku nieobsadzenia mandatu wybory uzupełniające należy powtórzyć pomiędzy 6. a 9. miesiącem, licząc od daty tych wyborów. W przypadku ponownego niepowodzenia mandat pozostaje nieobsadzony i nie obsadza się go już do końca kadencji rady. Mandat pozostaje nieobsadzony do końca kadencji również wtedy, gdy data wyborów uzupełniających przypadłaby w okresie 6 miesięcy przed zakończeniem kadencji.
Przewodniczący traci mandat
W przypadku gdy radny wybrany na posła lub senatora pełnił funkcję przewodniczącego rada zostaje bez przewodniczącego. W jego miejsce rada w ciągu 30 dni wybiera nowego przewodniczącego bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu rady, w głosowaniu tajnym. Ustawodawca nie przewidział sytuacji, w której radny-przewodniczący traci mandat a wybory uzupełniające przeprowadza się w terminie 3 miesięcy. Zgodnie z przepisami ustawy o samorządzie gminnym, w przypadku niewybrania nowego przewodniczącego w ciągu 30 dni wojewoda zwołuje sesję w celu wyboru przewodniczącego. A więc jeszcze przed wyborem nowego radnego, który traci szanse na objęcie tej funkcji.
Szczegółowe zasady wyboru przewodniczącego określone są w regulaminach rad gmin. Ustawodawca nie określił np. kwestii związanych z ograniczeniami kandydatów na przewodniczących rad. Swoją kandydaturę może więc zgłosić każdy i każdy może zgłosić swojego kandydata (ten jednak powinien wyrazić na to zgodę). W przypadku odwołania przewodniczącego na wniosek 1/4 ustawowego składu rady swoją kandydaturę może zgłosić również radny pełniący funkcję wiceprzewodniczącego. Jeżeli zostanie on wybrany do pełnienia funkcji przewodniczącego, powinien oczywiście zrzec się funkcji wiceprzewodniczącego. Ponadto, jeżeli był on jedynym wiceprzewodniczącym, to na jego miejsce rada wybiera nowego wiceprzewodniczącego.
Na koniec warto wspomnieć, że trwa dyskusja na temat udziału radnego, który zgłosił swoją kandydaturę w głosowaniu. Z jednej strony Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 25 stycznia 2010 r. (II OSK 1865/09) wyraził pogląd, zgodnie z którym radny kandydujący na stanowisko przewodniczącego rady ma interes prawny w tym wyborze, wobec czego nie powinien brać udziału w głosowaniu. Z drugiej strony pojawiły się krytyczne glosy do tego wyroku i większość autorów publikacji uważa, że nie ma przeciwwskazań, by radny-kandydat brał udział w głosowaniu.
