Uczeń niepełnosprawny
Przepis art. 1 pkt 5 i 5a ustawy o systemie oświaty zapewnia dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół, zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi oraz predyspozycjami.
System oświaty oferuje, tej grupie dzieci i młodzieży, kształcenie specjalne w formie nauki w szkołach ogólnodostępnych, szkołach lub oddziałach integracyjnych, szkołach lub oddziałach specjalnych i młodzieżowych ośrodkach wychowawczych i socjoterapii, specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych oraz specjalnych ośrodkach wychowawczych.
Ważnym elementem sprawnie działającego systemu, na rzecz niepełnosprawnych uczniów, powinna być dobra współpraca dyrektora szkoły z organem prowadzącym (gminą, powiatem).
Współpraca dyrektora szkoły z organem prowadzącym
Współpraca dyrektora szkoły z organem prowadzącym w zakresie edukacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej dotyczy czterech głównych obszarów: diagnozy potrzeb, planowania pracy na podstawie dokonanego rozpoznania na dany rok szkolny oraz perspektywicznie, stworzenia odpowiednich warunków do edukacji oraz właściwą organizację procesu nauki, wychowania i opieki.
Obszar współpracy | Zadania dyrektora szkoły | Zadania organu prowadzącego |
Diagnoza potrzeb | • Rozpoznanie potrzeb związanych z edukacją dzieci i młodzieży niepełnosprawnej we współpracy z: rodzicami dzieci, właściwą poradnią psychologiczno-pedagogiczną, dyrektorami przedszkoli, szkół w gminie, ośrodkiem pomocy społecznej itp. • Przekazanie informacji do organu prowadzącego | • Pozyskanie informacji o skali potrzeb w zakresie edukacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej • Stworzenie systemu sprawnego diagnozowania tych potrzeb we współpracy z dyrektorami przedszkoli, szkół |
Planowanie pracy na podstawie dokonanego rozpoznania na dany rok szkolny oraz perspektywicznie | • Planowanie zadań z uwzględnieniem liczby dzieci niepełnosprawnych oraz ich indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych • Stworzenie harmonogramu działań | • Uwzględnienie informacji w projektowaniu zadań oświatowych, w tym liczby oddziałów integracyjnych, oraz zabezpieczenie środków finansowych na dany rok budżetowy oraz perspektywicznie |
Stworzenie odpowiednich warunków do edukacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej | • Zgłaszanie do organu prowadzącego konieczności modernizacji obiektu szkolnego, w tym wyposażenia w odpowiedni sprzęt specjalistyczny i środki dydaktyczne, utworzenia specjalistycznych gabinetów i sal terapeutycznych, zapewnienia opieki psychologiczno-pedagogicznej i medycznej zgodnie z potrzebami dzieci i młodzieży | • Zapewnienie odpowiednich warunków działania szkoły, w tym bezpiecznych i higienicznych warunków nauki, wychowania i opieki zgodnie z potrzebami dzieci i młodzieży niepełnosprawnej • Wykonywanie remontów, likwidacja barier architektonicznych • Wyposażenie szkoły w pomoce dydaktyczne i sprzęt zgodnie z potrzebami zgłoszonymi przez dyrektorów szkół i placówek (art. 5 ust. 7 ustawy o systemie oświaty) |
Właściwa organizacja procesu nauki, wychowania i opieki | • Zapewnienie edukacji wszystkim dzieciom objętym obowiązkiem rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązkiem szkolnym i obowiązkiem nauki • Opracowanie arkusza organizacji szkoły na podstawie odpowiednich ramowych planów nauczania z uwzględnieniem potrzeb dzieci niepełnosprawnych, m.in.: zajęć rewalidacyjnych i socjoterapeutycznych, godzin nauczania indywidualnego, innych zajęć edukacyjnych wynikających z zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego • Zatrudnienie nauczycieli posiadających kwalifikacje wymagane do zajmowania stanowiska nauczyciela w odpowiednich typach i rodzajach specjalnych przedszkoli i szkół oraz odpowiednich specjalistów w celu współorganizowania kształcenia integracyjnego • Zorganizowanie procesu nauki, wychowania i opieki zgodnie z zatwierdzonym arkuszem organizacji. Dostosowanie organizacji nauki do zmieniających się potrzeb w zakresie edukacji dzieci i młodzieży niepełnosprawnej we współpracy z organem prowadzącym szkoły | • Organizacja dowożenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej do przedszkoli i szkół lub zwrot kosztów przejazdu dziecka i opiekuna na zasadach określonych w umowie zawartej między wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) i rodzicami, opiekunami lub opiekunami prawnymi, jeżeli zapewniają dowożenie (art. 17 ust. 3a ustawy o systemie oświaty) • Zatwierdzenie arkusza organizacji szkoły • Finansowanie działań edukacyjnych (art. 5 ust. 5 i 5a ustawy o systemie oświaty) • Sprawowanie nadzoru nad: prawidłowością dysponowania środkami budżetowymi i pozyskanymi z innych źródeł, przestrzeganiem przepisów dotyczących bezpieczeństwa i higieny oraz organizacji pracy szkoły (art. 34a ust. 2 ustawy o systemie oświaty) |
Realizacja prawa do nauki każdego dziecka niepełnosprawnego wymaga systemowych rozwiązań. Wynikiem sprawnie działającego systemu powinien być sukces edukacyjny ucznia odniesiony na miarę jego możliwości.
Zadania dyrektora szkoły
Zakres obowiązków dyrektora szkoły dotyczących kształcenia uczniów niepełnosprawnych został określony w obowiązującym od 1 września 2015 r. rozporządzeniu ministra edukacji narodowej z 24 lipca 2015 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (DzU poz. 1113).
Do najważniejszych zmian wprowadzonych przez zapisy rozporządzenia zaliczamy:
· „niepełnosprawność umysłową” jako nowy termin zastępujący „upośledzenie umysłowe” (§ 1 pkt 1, § 2 ust. 4 i 5 rozporządzenia),
· uzupełnienie katalogu placówek, w których organizuje się kształcenie uczniów z niepełnosprawnością o inne formy wychowania przedszkolnego (§ 2 ust. 1 pkt 6),
· rozłączne opisanie zasad kształcenia uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, z niepełnosprawnościami sprzężonymi oraz dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim w ośrodkach rewalidacyjno-wychowawczych (§ 2 ust. 5 i 6),
· nowe regulacje dotyczące katalogu szkół i placówek, w których mogą uczyć się uczniowie zagrożeni niedostosowaniem społecznym i niedostosowani społecznie (§ 3),
· ujednolicenie zadań wszystkich jednostek oświatowych w zakresie zapewnienia uczniom jednolitych standardów wsparcia (§ 5 ust. 1 pkt 5),
· możliwość zmniejszenia liczby uczniów w oddziałach integracyjnych (§ 5 ust. 3),
· konieczność określenia zakresu i sposobu dostosowania programu wychowania przedszkolnego przy opracowywaniu IPET (§ 6 ust. 1 pkt 1),
· dodatkowy termin opracowania IPET (§ 6 ust. 5, § 9),
· zobowiązanie szkoły do zapewnienia realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniu, we współpracy z rodzicami z doprecyzowaniem, że realizacja zaleceń jest zadaniem placówki, a nie rodziców (§ 6 ust. 1 pkt 6),
· wskazanie określonych zajęć rewalidacyjnych – w odniesieniu do konkretnych grup uczniów (§ 6 ust. 2),
· koordynatorem zespołu może być wyłącznie osoba pracująca z uczniem (§ 6 ust. 6),
· co najmniej 2 razy w roku obowiązek dokonywania wielospecjalistycznej oceny poziomu funkcjonowania ucznia (§ 6 ust. 9),
· podkreślenie podmiotowości rodziców w organizacji kształcenia i w planowaniu pracy z dzieckiem w szkole (§ 6 ust. 10),
· zobowiązanie do nieujawniania spraw poruszanych na spotkaniu zespołu (§ 6 ust. 12),
· zatrudnianie tzw. nauczycieli „wspomagających” (§ 7, § 10, § 11).
Obowiązki gmin w zakresie zapewnienia bezpłatnego transportu
Obowiązek gminy zorganizowania bezpłatnego transportu i opieki bądź zwrotu kosztów tego transportu i opieki, gdy dowóz zapewniają rodzice, powstaje gdy:
- droga dziecka pięcioletniego z domu do najbliższego publicznego przedszkola, oddziału przedszkolnego lub publicznej innej formy wychowania przedszkolnego przekracza 3 km;
- droga dziecka z domu do szkoły, w której obwodzie dziecko mieszka przekracza 3 km – w odniesieniu do dzieci klas I–IV szkół podstawowych lub 4 km – w odniesieniu do klas V i VI oraz uczniów gimnazjum;
- dziecko jest niepełnosprawne, upośledzone umysłowo z niepełnosprawnościami sprzężonymi, niepełnosprawne ruchowo lub upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym lub znacznym – bez względu na odległość do szkoły lub przedszkola (art. 14a ust. 3 i ust. 4, art. 17 ust. 2, ust. 3 i ust. 3a ustawy o systemie oświaty).
Zgodnie z treścią art. 17 ust. 3a ustawy o systemie oświaty obowiązkiem gminy jest:
- zapewnienie uczniom niepełnosprawnym bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do najbliższej szkoły podstawowej i gimnazjum, a uczniom z niepełnosprawnością ruchową, upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym lub znacznym – także do najbliższej szkoły ponadgimnazjalnej, nie dłużej jednak niż do ukończenia 21. roku życia;
- zapewnienie dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym w stopniu głębokim, a także dzieciom i młodzieży z upośledzeniem umysłowym z niepełnosprawnościami sprzężonymi, bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do ośrodka umożliwiającego tym dzieciom i młodzieży realizację rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, nie dłużej jednak niż do ukończenia 25, roku życia;
- zwrot kosztów przejazdu ww. dzieci i młodzieży oraz opiekunów do przedszkola, szkoły lub ośrodka, na zasadach określonych w umowie zawartej między wójtem (burmistrzem, prezydentem miasta) i rodzicami, opiekunami lub opiekunami prawnymi ucznia, jeżeli dowożenie i opiekę zapewniają rodzice.
Obowiązek zapewnienia przez gminę dowozu może polegać na zorganizowaniu punktów zbiorczych. Z uchwały Naczelnego Sądu Administracyjnego z 9 grudnia 2013 r. (sygn. akt I OPS 3/13), wynika, że przepisy nie zobowiązują do tego, by szkolny autobus zabierał uczniów bezpośrednio spod ich domów.
Naczelny Sąd Administracyjny uznał, że zapewnienie transportu uczniom, którzy mają do pokonania – w zależności od wieku – 3 czy 4 kilometry do szkoły – może polegać na zorganizowaniu punktu zbiorczego, czyli miejsca, z którego będzie odjeżdżał autobus.
„Skoro niektórzy uczniowie muszą dochodzić do przystanku, to nic nie stoi na przeszkodzie, żeby uczniowie dowożeni do szkoły, nie mogli dochodzić do wyznaczonych przez gminę miejsc” – czytamy w orzeczeniu.
NSA wypowiedział się jednak wyłącznie co do interpretacji art. 17 ustawy o systemie oświaty, tj. przepisów o dowozie uczniów szkół podstawowych oraz gimnazjów, gdyż tylko tego przepisu dotyczyły rozbieżności w orzecznictwie.
Przez najbliższą szkołę rozumie się szkołę zapewniająca uczniowi realizację orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego położoną najbliżej jego miejsca zamieszkania.
Należy również zwrócić uwagę, że ustawa o systemie oświaty nie reguluje szczegółowo trybu zawierania umów oraz ich treści, w tym liczby możliwych przejazdów rodzica (opiekuna prawnego), który dowozi dziecko na zajęcia do szkoły/placówki w ciągu dnia lub w ciągu tygodnia oraz ze szkoły/placówki do domu, w związku z tym warunki umowy powinny być określone i zaakceptowane przez obie strony.
Obowiązki gmin w zakresie zapewnienia bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu uczniów niepełnosprawnych do szkoły gminę i rodziców (opiekunów prawnych), w tym dotyczy to również wysokości kosztów dowożenia ucznia. W sytuacji, gdy strony nie podpiszą umowy, obowiązek zorganizowania dowozu ucznia należy do gminy
Z art. 17 ust. 3a ustawy o systemie oświaty jednoznacznie wynika, że istnieją dwie formy działania gminy w zakresie wypełniania obowiązku dowozu dzieci do szkoły lub przedszkola. Po pierwsze, gmina zapewnia bezpłatny transport i opiekę w czasie przewozu dziecka. Po drugie, jeżeli dowóz i opiekę zapewniają rodzice lub opiekunowie, to gmina zwraca koszty przejazdu.
Wybór sposobu dowożenia dzieci nie należy do gminy, ale do rodziców. To oni bowiem decydują, jak obowiązek dowożenia dzieci będzie przez gminę realizowany.
Zatem przepisy ustawy mają wystarczająco konkretny i wyczerpujący charakter, aby stanowić bezpośrednią podstawę prawną realizacji nałożonego na gminę obowiązku.
Przepisy nie przewidują również innej sytuacji dowozu dziecka do szkoły niż te, wymienione w cytowanym art. 17 ust 3a ustawy o systemie oświaty.
Z praktyki szkolnej
Czy dziecko niepełnosprawne umysłowo w stopniu lekkim może samodzielnie wracać ze szkoły do domu?
Przepis art. 17 ust. 3a ustawy o systemie oświaty zdecydowanie preferuje rodziców i stawia gminę na pozycji podmiotu realizującego wolę rodziców niepełnosprawnego ucznia co do sposobu dowożenia dziecka do szkoły.
Obowiązek gminy zapewnienia uczniom niepełnosprawnym bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu do szkoły lub ośrodka szkolno-wychowawczego to nie tylko formalne zapewnienie bezpłatnego transportu i opieki w czasie przewozu, ale także konieczność zapewnienia bezpieczeństwa komunikacyjnego oraz opiekuńczego: odpowiednia przydatność środka transportu, jego sprawność techniczna, umiejętności kierujących takim pojazdem oraz predyspozycje opiekuńcze osoby mającej opiekować się dziećmi w czasie przewozu.
Możliwa jest również sytuacja odwrotna, że rodzice nie chcą korzystać z dowożenia zorganizowanego przez gminę, tylko sami chcą dowozić swoje dziecko do wybranego przez nich ośrodka. Jeżeli zatem rodzice zdecydują się na takie rozwiązanie, wówczas gmina nie może tego kwestionować.
Takie stanowisko reprezentowane jest w wyrokach sądów administracyjnych (np. zgodnie z wyrokiem nr II SA/Bd 210/08 Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Bydgoszczy, z 28 maja 2008 r., to wybór rodziców przesądza o tym, czy dziecko będzie dowożone np. busem, czy też transport i opieka zostanie zapewniona przez rodziców).
Należy jednak bardzo wyraźnie podkreślić, że zarówno cytowane przepisy, jak i orzecznictwo zawierają klauzulę, że uczniowi niepełnosprawnemu należy zapewnić bezpłatny transport i opiekę w czasie przewozu do najbliższej szkoły, co w praktyce wyklucza sytuację, gdy dziecko niepełnosprawne umysłowo w stopniu lekkim samodzielnie wraca ze szkoły do domu.
Podstawa prawna
- Ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (DzU 2015 poz. 2156 ze zm.)
- Rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 24 lipca 2015 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (DzU poz. 1113)
- Uchwała Naczelnego Sądu Administracyjnego z 9 grudnia 2013 r. (sygn. akt I OPS 3/13)
*specjalista prawa oświatowego
