Państwowa Inspekcja Praw pracy skontrolowano przestrzeganie przepisów bhp w 173 domach pomocy społecznej (135 publicznych oraz 38 niepublicznych). W większości były to domy pomocy społecznej przeznaczone dla osób przewlekle, somatycznie chorych (90 placówek). W pozostałych przebywały głównie osoby w podeszłym wieku, niepełnosprawne fizycznie lub intelektualnie.
Podczas kontroli zwrócono szczególną uwagę na prace powodujące obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego u osób obsługujących mieszkańców domów pomocy społecznej (sposób wykonywania ręcznych prac transportowych oraz wyposażenie placówek w środki pomocnicze). W kontrolowanych domach zatrudnionych było 11,2 tys. osób, w tym 9,6 tys. kobiet. Prace związane z podnoszeniem i przenoszeniem ciężarów, w tym osób, wykonywało 6 317 kobiet i 891 mężczyzn.
Stan techniczny budynków
Z kontroli wynika, że stan techniczny obiektów budowlanych w 88% domów pomocy był zadowalający, poza pojedynczymi przypadkami niewyposażenia w pochwyty lub poręcze przyścienne korytarzy oraz przypadkami niezainstalowania w obiektach wielokondygnacyjnych wind, dostosowanych do potrzeb osób niepełnosprawnych. W obiektach i ich otoczeniu nie występowały bariery architektoniczne, które utrudniałyby poruszanie się osobom niepełnosprawnym.
Zastrzeżenia inspektorów w co czwartej kontrolowanej placówce, budził natomiast stan techniczny elementów pomieszczeń pracy (m.in. ubytki w posadzkach, uszkodzone wykładziny podłogowe, ubytki w stopniach schodów, uszkodzone lub o niewystarczającej wysokości balustrady przy schodach, brak zabezpieczenia kratek ściekowych, nieoznakowane, wystające progi). Najwięcej tego rodzaju uchybień dotyczyło pomieszczeń działów gospodarczych i obsługi technicznej (warsztaty konserwatorów, kuchnie, pralnie).
W co trzecim domu w pomieszczeniach obsługi technicznej inspektorzy pracy stwierdzili również przypadki niewłaściwego stanu technicznego użytkowanych maszyn i urządzeń (niepełne lub zdemontowane osłony elementów niebezpiecznych, brak urządzeń ochronnych, niespełnianie wymagań minimalnych lub zasadniczych) i nieprawidłowo opracowane instrukcje bezpiecznej obsługi lub ich brak. W co czwartym zastrzeżenia dotyczyły eksploatacji urządzeń i instalacji elektrycznych (niezabezpieczone przed uszkodzeniem mechanicznym przewody instalacji elektrycznej, uszkodzone lub obluzowane gniazdka, brak zabezpieczenia tablic i rozdzielnic elektrycznych przed dostępem osób nieuprawnionych, brak aktualnych pomiarów ochrony przeciwporażeniowej).
Wypadki przy pracy
W placówkach objętych kontrolą wydarzyły się 224 wypadki przy pracy w latach 2012-2014 (77 - w 2014 r., 78 - w 2013 r., 69 - w 2012 r.). Wśród nich odnotowano 44 wypadki związane z nadmiernym obciążeniem układu mięśniowo-szkieletowego (13 - w 2014 r., 17 - w 2013 r., 14 - w 2012 r.). Były to wypadki indywidualne, powodujące czasową niezdolność do pracy. Uległy im pielęgniarki, opiekunki, pokojowe podczas wykonywania prac związanych z podnoszeniem, przenoszeniem i transportowaniem pensjonariuszy. Wystąpiły głównie urazy kręgosłupa na odcinku lędźwiowo-krzyżowym i dyskopatie pourazowe kręgosłupa, a także naderwania mięśni barkowych lub mięśni przedramienia, urazy rąk i stóp. Zespoły powypadkowe ustaliły, że przyczyny większości wypadków to m.in.: nieumiejętne podnoszenie w wymuszonej pozycji ciała, przekroczenie norm dźwigania, wykonywanie pracy jednoosobowo.
We wnioskach profilaktycznych zalecano m.in. zachowanie szczególnej ostrożności przy pracach związanych z dźwiganiem osób oraz odpowiednią obsadę przy dźwiganiu osób. Bardzo rzadko wskazywano na konieczność przeszkolenia pracowników w zakresie sposobów bezpiecznego podnoszenia i przenoszenia ciężarów, w tym osób. Badając stopień ograniczania obciążeń układu mięśniowo-szkieletowego pracowników, inspektorzy stwierdzili, że w 94% placówek łazienki mieszkańców niesprawnych ruchowo wyposażone były w urządzenia ułatwiające tym osobom mycie oraz usprawniające personelowi pracę związaną z obsługą mieszkańców (np. siodełka wannowe, ławeczki z siodełkiem wannowym, wózki wanny, wózki prysznicowo- sedesowe). Również w łazienkach ogólnodostępnych do kąpieli osób słabych lub niemogących się poruszać stosowany był odpowiedni sprzęt pomocniczy (np. mobilne wózki transportowo-kąpielowe, mobilne wanny kąpielowe – łóżkowe, mobilne wózki prysznicowe).
Wszystkie kontrolowane domy pomocy, w których wykonywano prace związane z podnoszeniem i przenoszeniem osób leżących i obłożnie chorych, wyposażone były w różnego rodzaju sprzęt i urządzenia pomocnicze ułatwiające personelowi te czynności (najczęściej podnośniki, rolki, ślizgi). Pomimo że w większości przypadków rodzaj i liczba sprzętu były wystarczające, pracownicy informowali inspektorów w trakcie kontroli, iż często z uwagi na pośpiech i rutynę wykonują czynności związane z obsługą osób leżących bez korzystania z urządzeń, które ich zdaniem tylko spowalniają prace.
W 97% placówek pracodawcy zapewnili pracownikom urządzenia pomocnicze do ręcznych prac transportowych związanych z dostarczaniem posiłków, praniem bielizny, sprzątaniem pomieszczeń. Stan techniczny tych urządzeń z reguły nie budził zastrzeżeń.
Brak świadomości
Wyniki kontroli wskazują, że w domach pomocy społecznej problemem przy wykonywaniu prac związanych z ręcznym dźwiganiem, głównie osób, jest niedostateczne uświadomienie pracownikom przez osoby nadzoru i służbę bhp zagrożeń, jakie wiążą się z pracą, oraz sposobów przeciwdziałania nadmiernym obciążeniom układu mięśniowo-szkieletowego. Niedostateczna świadomość zagrożeń to także wynik niewłaściwie przeprowadzonej (w 44% domów) oceny ryzyka zawodowego, często nieobejmującej zagrożeń obciążeniem układu mięśniowo- szkieletowego. Zapoznanie się z właściwymi sposobami wykonywania ręcznych prac transportowych nie było możliwe również z powodu braku stosownych
instrukcji bezpiecznego wykonywania ręcznych prac transportowych lub ich niewłaściwego opracowania, co stwierdzono w 40% placówek (zarówno na stanowiskach związanych z dźwiganiem osób, jak i w kuchni lub pralni).
Kontrole przygotowania pracowników do pracy wykazały, że w co trzecim domu pomocy nie przeszkolono pracowników, których praca wiązała się z dźwiganiem ciężarów, w tym osób, w zakresie bezpiecznego wykonywania tych prac (10% pracowników objętych kontrolą). Stwierdzono ponadto, że 35% pracodawców nie posiadało aktualnych programów szkoleń w zakresie bhp, a spośród tych, którzy je posiadali – 40% nie uwzględniło w programach szkoleń ćwiczeń dotyczących prawidłowych sposobów wykonywania ręcznych prac transportowych, w tym związanych z podnoszeniem i przenoszeniem osób (108 programów spośród 377 objętych kontrolą).
Według inspektorów pracy nieprawidłowości występujące w skontrolowanych domach pomocy społecznej, publicznych i niepublicznych, wynikają w znacznej mierze z marginalnego traktowania spraw bhp przez pracodawców, którzy skupiają się przede wszystkim na działalności statutowej i zaspokajaniu potrzeb mieszkańców. Jednocześnie wskazują oni na zgłaszane przez pracowników zapotrzebowanie na praktyczne materiały informacyjne dotyczące zagrożeń oraz sposobów ograniczania ryzyka zawodowego związanego z przeciążeniem układu mięśniowo- szkieletowego.
Przestrzeganie przepisów prawa pracy
W 2015 r. inspektorzy pracy przeprowadzili 180 kompleksowych kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy w jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, które zatrudniały ponad 11,2 tys. pracowników, w tym 643 pracowników socjalnych.
Aż 94% skontrolowanych to podmioty małe i średnie, zatrudniające od 10 do 249 pracowników. Większość jednostek należała do sektora publicznego (148). Inspektorzy skontrolowali 157 domów pomocy społecznej, 19 ośrodków pomocy społecznej, 3 powiatowe centra pomocy rodzinie, 1 regionalny ośrodek polityki społecznej.
Na 172 pracodawców, u których zbadano zagadnienie, 2 nie ustaliło regulaminu pracy, a u 107 stwierdzono nieprawidłowości w treści regulaminu. W przypadku regulaminu wynagradzania skala naruszeń była mniejsza – u 1 pracodawcy (na 175 skontrolowanych) stwierdzono brak regulaminu wynagradzania, u 29 wykryto błędy w jego treści. Ujawnione naruszenia w zakresie wewnątrzzakładowych aktów prawnych częstokroć miały źródło w bezkrytycznym przyjęciu gotowych szablonów regulaminów dostępnych np. w Internecie, braku aktualizacji ich treści stosownie do zmian zachodzących w stanie prawnym.
Uchybienia dotyczące akt osobowych oraz ewidencji czasu pracy w zdecydowanej większości polegały na ich nieprawidłowym prowadzeniu; nieprowadzenie ewidencji czasu pracy dla 54 pracowników ujawniono u 5 pracodawców (na 180 skontrolowanych); jeden pracodawca nie prowadził akt osobowych dla 2 pracowników. Naruszenia przepisów regulujących zawieranie umowy o pracę dotyczyły niespełna 7% pracowników (na 3 350, których dokumentację poddano kontroli).
Uchybienia polegały głównie na nieprawidłowym sporządzaniu umów o pracę; ujawniono także przypadki nieterminowego potwierdzenia na piśmie umowy o pracę zawartej z pracownikiem oraz zawarcia umowy o pracę na czas określony w warunkach, w których zgodnie z art. 251 § 1 Kp w brzmieniu obowiązującym do 21 lutego 2016 r. powinna zostać zawarta umowa na czas nieokreślony. Jeden pracodawca nie zawarł umowy na piśmie z 4 pracownikami.
U 7 pracodawców (na 79 skontrolowanych) stwierdzono nieprzestrzeganie przepisów o wypowiadaniu umów o pracę, a 3 jednostki (26 skontrolowanych) nie przestrzegały przepisów o rozwiązywaniu umów o pracę bez wypowiedzenia (odpowiednio w stosunku do 7 i 3 pracowników).
Odnotowano nieliczne przypadki dwukrotnego zatrudnienia w tej samej dobie oraz nieudzielenia przynajmniej raz na cztery tygodnie niedzieli wolnej od pracy (dotyczyło to odpowiednio 5% i 3% pracowników, których dokumentację kontrolowano w tym zakresie).
W odniesieniu do kwestii płacowych największej liczby pracowników dotyczyły nieprawidłowości w zakresie wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy (9% pracowników), wypłaty wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych lub dodatku do wynagrodzenia z tego tytułu w należytej wysokości (niecałe 5% pracowników) oraz terminowej wypłaty wynagrodzenia (niespełna 4% pracowników). Pozostałe nieprawidłowości dotyczące czasu pracy i wynagrodzeń były stwierdzane sporadycznie i dotyczyły niewielkiej liczby pracowników (odsetek pracowników nie przekraczał 3%).
Badając udzielanie urlopów wypoczynkowych w roku kalendarzowym, w którym pracownicy nabyli do nich prawo, nie później niż do 30 września następnego roku kalendarzowego, inspektorzy pracy ujawnili, że niemal 9% skontrolowanych w tym zakresie podmiotów nie udzieliło urlopu w ogóle, a nieco ponad 10% udzieliło go po wskazanym wyżej terminie (nieprawidłowości dotyczyły zaledwie 2% pracowników, których dokumentację poddano kontroli w tym zakresie). Kontrole przestrzegania przepisów o zatrudnianiu pracowników socjalnych wykazały nieprawidłowości przy udzielaniu dodatkowego urlopu wypoczynkowego w wymiarze 10 dni roboczych (art. 121 ust. 3 ustawy o pomocy społecznej) u 4 zobowiązanych do jego udzielenia, a w 3 podmiotach nieprawidłowości przy zwrocie kosztów przejazdów z miejsca pracy do miejsc wykonywania przez pracownika socjalnego czynności zawodowych, w przypadku braku możliwości zapewnienia dojazdu środkami pozostającymi w dyspozycji zatrudniającego go pracodawcy (art. 121 ust. 3c ustawy o pomocy społecznej).
Nie stwierdzono nieprawidłowości w zakresie zatrudniania pracowników w granicach dopuszczalnej liczby godzin nadliczbowych przeciętnie w tygodniu, wypłaty dodatku do wynagrodzenia w wysokości 250 zł miesięcznie należnego pracownikowi socjalnemu zatrudnionemu w pełnym wymiarze czasu pracy w samorządowych jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej, do którego podstawowych obowiązków należy świadczenie pracy socjalnej w środowisku, w tym przeprowadzanie rodzinnych wywiadów środowiskowych poza siedzibą jednostki (art. 121 ust. 3a ustawy o pomocy społecznej) oraz zwrotu kosztów uczestnictwa w szkoleniach w zakresie specjalizacji zawodowej w zawodzie pracownika socjalnego, w kwocie nie mniejszej niż 50% kosztów szkolenia (art. 121 ust. 3b ustawy o pomocy społecznej).
Ograniczenia finansowe
Na podstawie uzyskanych wyników, obserwacji procesów pracy i rozmów w trakcie kontroli z pracodawcami i pracownikami, źródła stwierdzonych nieprawidłowości można upatrywać głównie w ograniczeniach finansowych kontrolowanych podmiotów. Domy pomocy społecznej działające jako jednostki budżetowe mają ograniczoną swobodę dysponowania środkami przeznaczonymi na swoje funkcjonowanie, w tym także na koszty pracownicze. W pierwszej kolejności zaspokajane są potrzeby mieszkańców, a inwestycje związane z wyposażeniem stanowisk pracy w nowoczesny sprzęt i oprogramowanie do prowadzenia dokumentacji kadrowo- płacowej oraz zatrudnienie wykwalifikowanych pracowników do ich obsługi są odsuwane na dalszy plan.
Istotnym problemem jest organizacja czasu pracy pracowników zatrudnionych na stanowiskach opiekunów. Specyfika pracy zmianowej oraz konieczność zapewnienia personalnej obsady przez 24 godziny na dobę, przy niedostatecznej liczbie etatów, powodują znaczne trudności, a często nawet uniemożliwiają ustalenie harmonogramów pracy zgodnie z obowiązującymi przepisami, zwłaszcza zapewnienie odpoczynku dobowego oraz co czwartej niedzieli wolnej od pracy. Wśród przyczyn stwierdzonych nieprawidłowości należy wymienić także niewłaściwą organizację pracy w zakresie planowania urlopów i nadzoru nad ich wykorzystaniem oraz częste zmiany rozkładów czasu pracy w okresie rozliczeniowym, w związku z koniecznością organizowania zastępstw za nieobecnych pracowników.
Dostrzegalna jest niedostateczna znajomość przepisów prawa pracy zarówno wśród pracodawców, jak i pracowników administracji oraz kadry kierowniczej. Z jednej strony u wymienionych daje się zauważyć brak motywacji (spowodowany niskim wynagrodzeniem) do pogłębiania wiedzy w ww. zakresie, z drugiej zaś, ze względu na zbyt mały w stosunku do liczby zadań poziom zatrudnienia w komórkach kadrowo-finansowych, powszechną praktyką jest powierzanie pracownikom dodatkowych obowiązków, co utrudnia bieżące zapoznawanie się z nowelizacjami przepisów prawa, bądź też szczegółowe analizowanie ewidencji czasu pracy.
